भर्तृहरि सतक त्रिसति - नीति सतकं BHARTRUHARI SATAKA TRISATI - NEETI SATAKAM

भर्तृहरि  सतक  त्रिसति  - नीति  सतकं

BHARTRUHARI SATAKA TRISATI - NEETI SATAKAM

भर्तृहरि  सतक  त्रिसति  - नीति  सतकं

BHARTRUHARI SATAKA TRISATI - NEETI SATAKAM

दिक्कालाद्यनवच्छिन्नानन्तचिन्मात्रमूर्तये |

स्वानुभूत्येकमानाय नमः शान्ताय तेजसे || 1।1 ||

बोद्धारो मत्सरग्रस्ताः

प्रभवः स्मयदूषिताः |

अबोधोपहताः चान्ये

जीर्णं अङ्गे सुभाषितं || 1।2 ||

अज्ञः सुखं आराध्यः

सुखतरं आराध्यते विशेषज्ञः |

ज्ञानलवदुर्विदग्धं

ब्रह्मापि तं नरं न रञ्जयति || 1।3 ||

प्रसह्य मणिं उद्धरेन्मकरवक्त्रदंष्ट्रान्तरात्

समुद्रं अपि सन्तरेत्प्रचलदूर्मिमालाकुलं |

भुजङ्गं अपि कोपितं शिरसि पुष्पवद्धारयेत्

न तु प्रतिनिविष्टमूऋखजनचित्तं आराधयेथ् || 1।4 ||

लभेत सिकतासु तैलं अपि यत्नतः पीडयन्

पिबेच्च मृगतृष्णिकासु सलिलं पिपासार्दितः |

क्वचिदपि पर्यटन्शशविषाणं आसादयेत्

न तु प्रतिनिविष्टमूर्खचित्तं आराधयेथ् || 1।5 ||

व्यालं बालमृणालतन्तुभिरसौ रोद्धुं समुज्जृम्भते

छेत्तुं वज्रमणिं शिरीषकुसुमप्रान्तेन सन्नह्यति |

माधुर्यं मधुबिन्दुना रचयितुं क्षारामुधेरीहते

नेतुं वाञ्छन्ति यः खलान्पथि सतां सूक्तैः सुधास्यन्दिभिः || 1।6 ||

स्वायत्तं एकान्तगुणं विधात्रा

विनिर्मितं छादनं अज्ञतायाः |

विशेषाअतः सर्वविदां समाजे

विभूषणं मौनं अपण्डितानां || 1।7 ||

यदा किञ्चिज्ज्ञोऽहं द्विप इव मदान्धः समभवं

तदा सर्वज्ञोऽस्मीत्यभवदवलिप्तं मम मनः

यदा किञ्चित्किञ्चिद्बुधजनसकाशादवगतं

तदा मूर्खोऽस्मीति ज्वर इव मदो मे व्यपगतः || 1।8 ||

कृमिकुलचित्तं लालाक्लिन्नं विगन्धिजुगुप्सितं

निरुपमरसं प्रीत्या खादन्नरास्थि निरामिषं |

सुरपतिं अपि श्वा पार्श्वस्थं विलोक्य न शङ्कते

न हि गणयति क्षुद्रो जन्तुः परिग्रहफल्गुतां || 1।9 ||

शिरः शार्वं स्वर्गात्पशुपतिशिरस्तः क्षितिधरं

म्हीध्रादुत्तुङ्गादवनिं अवनेश्चापि जलधिं |

अधोऽधो गङ्गेयं पदं उपगता स्तोकम्

अथवाविवेकभ्रष्टानां भवति विनिपातः शतमुखः || 1।10 ||

शक्यो वारयितुं जलेन हुतभुक्च्छत्रेण सूर्यातपो

नागेन्द्रो निशिताग्कुशेन समदो दण्डेन गोगर्दभौ |

व्याधिर्भेषजसङ्ग्रहैश्च विविधैर्मन्त्रप्रयोगैर्विषं

सर्वस्यौषधं अस्ति शास्त्रविहितं मूर्खस्य नस्त्यौषधिं || 1।11 ||

साहित्यसङ्गीतकलाविहीनः

साक्षात्पशुः पुच्छविषाणहीनः |

तृणं न खादन्नपि जीवमानस्

तद्भागधेयं परमं पशूनां || 1।12 ||

येषां न विद्या न तपो न दानं

ज्ञानं न शीलं न गुणो न धर्मः |

ते मर्त्यलोके भुवि भारभूता

मनुष्यरूपेण मृगाश्चरन्ति || 1।13 ||

वरं पर्वतदुर्गेषु

भ्रान्तं वनचरैः सह

न मूर्खजनसम्पर्कः

सुरेन्द्रभवनेष्वपि || 1।14 ||

शास्त्रोपस्कृतशब्दसुन्दरगिरः शिष्यप्रदेयागमा

विख्याताः कवयो वसन्ति विषये यस्य प्रभोर्निर्धनाः |

तज्जाड्यं वसुधादिपस्य कवयस्त्वर्थं विनापीश्वराः

कुत्स्याः स्युः कुपरीक्षका हि मणयो यैरर्घतः पातिताः || 1।15 ||

हर्तुर्याति न गोचरं किं अपि शं पुष्णाति यत्सर्वदाऽप्य्

अर्थिभ्यः प्रतिपाद्यमानं अनिशं प्राप्नोति वृद्धिं परां |

कल्पान्तेष्वपि न प्रयाति निधनं विद्याख्यं अन्तर्धनं

येषां तान्प्रति मानं उज्झत नृपाः कस्तैः सह स्पर्धते || 1।16 ||

अधिगतपरमार्थान्पण्डितान्मावमंस्थास्

तृणं इव लघु लक्ष्मीर्नैव तान्संरुणद्धि |

अभिनवमदलेखाश्यामगण्डस्थलानां

न भवति बिसतन्तुर्वारणं वारणानां || 1।17 ||

अम्भोजिनीवनविहारविलासं एव

हंसस्य हन्ति नितरां कुपितो विधाता |

न त्वस्य दुग्धजलभेदविधौ प्रसिद्धां

वैदग्धीकीर्तिं अपहर्तुं असौ समर्थः || 1।18 ||

केयूराणि न भूषयन्ति पुरुषं हारा न चन्द्रोज्ज्वला

न स्नानं न विलेपनं न कुसुमं नालङ्कृता मूर्धजाः |

वाण्येका समलङ्करोति पुरुषं या संस्कृता धार्यते

क्षीयन्ते खलु भूषणानि सततं वाग्भूषणं भूषणं || 1।19 ||

विद्या नाम नरस्य रूपं अधिकं प्रच्छन्नगुप्तं धनं

विद्या भोगकरी यशःसुखकरी विद्या गुरूणां गुरुः |

विद्या बन्धुजनो विदेशगमने विद्या परा देवता

विद्या राजसु पूज्यते न तु धनं विद्याविहीनः पशुः || 1।20 ||

क्षान्तिश्चेत्कवचेन किं किं अरिभिः क्रोधोऽस्ति चेद्देहिनां

ज्ञातिश्चेदनलेन किं यदि सुहृद्दिव्यौषधं किं फलं |

किं सर्पैर्यदि दुर्जनाः किं उ धनैर्विद्याऽनवद्या यदि

व्रीडा चेत्किं उ भूषणैः सुकविता यद्यस्ति राज्येन किं || 1।21 ||

दाक्षिण्यं स्वजने दया परिजने शाठ्यं सदा दुर्जने

प्रीतिः साधुजने नयो नृपजने विद्वज्जने चार्जवं |

शौर्यं शत्रुजने क्षमा गुरुजने कान्ताजने धृष्टता

ये चैवं पुरुषाः कलासु कुशलास्तेष्वेव लोकस्थितिः || 1।22 ||

जाड्यं धियो हरति सिञ्चति वाचि सत्यं

मानोन्नतिं दिशति पापं अपाकरोति |

चेतः प्रसादयति दिक्षु तनोति कीर्तिं

सत्सङ्गतिः कथय किं न करोति पुंसां || 1।23 ||

जयन्ति ते सुकृतिनो

रससिद्धाः कवीश्वराः |

नास्ति येषां यशःकाये

जरामरणजं भयं || 1।24 ||

सूनुः सच्चरितः सती प्रियतमा स्वामी प्रसादोन्मुखः

स्निग्धं मित्रं अवञ्चकः परिजनो निःक्लेशलेशं मनः |

आकारो रुचिरः स्थिरश्च विभवो विद्यावदातं मुखं

तुष्टे विष्टपकष्टहारिणि हरौ सम्प्राप्यते देहिना || 1।25 ||

प्राणाघातान्निवृत्तिः परधनहरणे संयमः सत्यवाक्यं

काले शक्त्या प्रदानं युवतिजनकथामूकभावः परेषां |

तृष्णास्रोतो विभङ्गो गुरुषु च विनयः सर्वभूतानुकम्पा

सामान्यः सर्वशास्त्रेष्वनुपहतविधिः श्रेयसां एष पन्थाः || 1।26 ||

प्रारभ्यते न खलु विघ्नभयेन नीचैः

प्रारभ्य विघ्नविहता विरमन्ति मध्याः |

विघ्नैः पुनः पुनरपि प्रतिहन्यमानाः

प्रारब्धं उत्तमजना न परित्यजन्ति || 1।27 ||

असन्तो नाभ्यर्थ्याः सुहृदपि न याच्यः कृशधनः

प्रिया न्याय्या वृत्तिर्मलिनं असुभङ्गेऽप्यसुकरं |

विपद्युच्चैः स्थेयं पदं अनुविधेयं च महतां

सतां केनोद्दिष्टं विषमं असिधाराव्रतं इदं || 1।28 ||

क्षुत्क्षामोऽपि जराकृशोऽपि शिथिलप्राणोऽपि कष्टां दशाम्

आपन्नोऽपि विपन्नदीधितिरिति प्राणेषु नश्यत्स्वपि |

मत्तेभेन्द्रविभिन्नकुम्भपिशितग्रासैकबद्धस्पृहः

किं जीर्णं तृणं अत्ति मानमहतां अग्रेसरः केसरी || 1।29 ||

स्वल्पस्नायुवसावशेषमलिनं निर्मांसं अप्यस्थि गोः

श्वा लब्ध्वा परितोषं एति न तु तत्तस्य क्षुधाशान्तये |

सिंहो जम्बुकं अङ्कं आगतं अपि त्यक्त्वा निहन्ति द्विपं

सर्वः कृच्छ्रगतोऽपि वाञ्छन्ति जनः सत्त्वानुरूपं फलं || 1।30 ||

लाङ्गूलचालनं अधश्चरणावपातं

भूमौ निपत्य वदनोदरदर्शनं च |

श्वा पिण्डदस्य कुरुते गजपुङ्गवस्तु

धीरं विलोकयति चाटुशतैश्च भुङ्क्ते || 1।31 ||

परिवर्तिनि संसारे

मृतः को वा न जायते |

स जातो येन जातेन

याति वंशः समुन्नतिं || 1।32 ||

कुसुमस्तवकस्येव

द्वयी वृत्तिर्मनस्विनः |

मूर्ध्नि वा सर्वलोकस्य

शीर्यते वन एव वा || 1।33 ||

सन्त्यन्येऽपि बृहस्पतिप्रभृतयः सम्भाविताः पञ्चषास्

तान्प्रत्येष विशेषविक्रमरुची राहुर्न वैरायते |

द्वावेव ग्रसते दिवाकरनिशाप्राणेश्वरौ भास्करौ

भ्रातः पर्वणि पश्य दानवपतिः शीर्षावशेषाकृतिः || 1।34 ||

वहति भुवनश्रेणिं शेषः फणाफलकस्थितां

कमठपतिना मध्येपृष्ठं सदा स च धार्यते |

तं अपि कुरुते क्रोडाधीनं पयोधिरनादराद्

अहह महतां निःसीमानश्चरित्रविभूतयः || 1।35 ||

वरं पक्षच्छेदः समदमघवन्मुक्तकुलिशप्रहारैर्

उद्गच्छद्बहुलदहनोद्गारगुरुभिः |

तुषाराद्रेः सूनोरहह पितरि क्लेशविवशे

न चासौ सम्पातः पयसि पयसां पत्युरुचितः || 1।36 ||

सिंहः शिशुरपि निपतति

मदमलिनकपोलभित्तिषु गजेषु |

प्रकृतिरियं सत्त्ववतां

न खलु वयस्तेजसो हेतुः || 1।37 ||

जातिर्यातु रसातलं गुणगणैस्तत्राप्यधो गम्यतां

शीलं शैलतटात्पतत्वभिजनः सन्दह्यतां वह्निना |

शौर्ये वैरिणि वज्रं आशु निपतत्वर्थोऽस्तु नः केवलं

येनैकेन विना गुणस्तृणलवप्रायाः समस्ता इमे || 1।38 ||

धनं अर्जय काकुत्स्थ

धनमूलं इदं जगत् |

अन्तरं नाभिजानामि

निर्धनस्य मृतस्य च || 1।39 ||

तानीन्द्रियाण्यविकलानि तदेव नाम

सा बुद्धिरप्रतिहता वचनं तदेव |

अर्थोष्मणा विरहितः पुरुषः क्षणेन

सोऽप्यन्य एव भवतीति विचित्रं एतथ् || 1।40 ||

यस्यास्ति वित्तं स नरः कुलीनः

स पण्डितः स श्रुतवान्गुणज्ञः |

स एव वक्ता स च दर्शनीयः

सर्वे गुणाः काञ्चनं आश्रयन्ति || 1।41 ||

दौर्मन्त्र्यान्नृपतिर्विनश्यति यतिः सङ्गात्सुतो लालनात्

विप्रोऽनध्ययनात्कुलं कुतनयाच्छीलं खलोपासनात् |

ह्रीर्मद्यादनवेक्षणादपि कृषिः स्नेहः प्रवासाश्रयान्

मैत्री चाप्रणयात्समृद्धिरनयात्त्यागप्रमादाद्धनं || 1।42 ||

दानं भोगो नाशस्तिस्रो

गतयो भवन्ति वित्तस्य |

यो न ददाति न भुङ्क्ते

तस्य तृतीया गतिर्भवति || 1।43 ||

मणिः शाणोल्लीढः समरविजयी हेतिदलितो

मदक्षीणो नागः शरदि सरितः श्यानपुलिनाः |

कलाशेषश्चन्द्रः सुरतमृदिता बालवनिता

तन्निम्ना शोभन्ते गलितविभवाश्चार्थिषु नराः || 1।44 ||

परिक्षीणः कश्चित्स्पृहयति यवानां प्रसृतये

स पश्चात्सम्पूर्णः कलयति धरित्रीं तृणसमां |

अतश्चानैकान्त्याद्गुरुलघुतयाऽर्थेषु धनिनाम्

अवस्था वस्तूनि प्रथयति च सङ्कोचयति च || 1।45 ||

राजन्दुधुक्षसि यदि क्षितिधेनुं एतां

तेनाद्य वत्सं इव लोकं अमुं पुषाण

तस्मिंश्च सम्यगनिशं परिपोष्यमाणे

नानाफलैः फलति कल्पलतेव भूमिः || 1।46 ||

सत्यानृता च परुषा प्रियवादिनी च

हिंस्रा दयालुरपि चार्थपरा वदान्या |

नित्यव्यया प्रचुरनित्यधनागमा च

वाराङ्गनेव नृपनीतिरनेकरूपा || 1।47 ||

आज्ञा कीर्तिः पालनं ब्राह्मणानां

दानं भोगो मित्रसंरक्षणं च

येषां एते षड्गुणा न प्रवृत्ताः

कोऽर्थस्तेषां पार्थिवोपाश्रयेण || 1।48 ||

यद्धात्रा निजभालपट्टलिखितं स्तोकं महद्वा धनं

तत्प्राप्नोति मरुस्थलेऽपि नितरां मेरौ ततो नाधिकं |

तद्धीरो भव वित्तवत्सु कृपणां वृत्तिं वृथा सा कृथाः

कूपे पश्य पयोनिधावपि घटो गृह्णाति तुल्यं जलं || 1।49 ||

त्वं एव चातकाधारोऽ

सीति केषां न गोचरः |

किं अम्भोदवरास्माकं

कार्पण्योक्तं प्रतीक्षसे || 1।50 ||

रे रे चातक सावधानमनसा मित्र क्षणं श्रूयताम्

अम्भोदा बहवो वसन्ति गगने सर्वेऽपि नैतादृशाः |

केचिद्वृष्टिभिरार्द्रयन्ति वसुधां गर्जन्ति केचिद्वृथा

यं यं पश्यसि तस्य तस्य पुरतो मा ब्रूहि दीनं वचः || 1।51 ||

अकरुणत्वं अकारणविग्रहः

परधने परयोषिति च स्पृहा |

सुजनबन्धुजनेष्वसहिष्णुता

प्रकृतिसिद्धं इदं हि दुरात्मनां || 1।52 ||

दुर्जनः परिहर्तव्यो

विद्ययाऽलकृतोऽपि सन् |

मणिना भूषितः सर्पः

किं असौ न भयङ्करः || 1।53 ||

जाड्यं ह्रीमति गण्यते व्रतरुचौ दम्भः शुचौ कैतवं

शूरे निर्घृणता मुनौ विमतिता दैन्यं प्रियालापिनि |

तेजस्विन्यवलिप्तता मुखरता वक्तर्यशक्तिः स्थिरे

तत्को नाम गुणो भवेत्स गुणिनां यो दुर्जनैर्नाङ्कितः || 1।54 ||

लोभश्चेदगुणेन किं पिशुनता यद्यस्ति किं पातकैः

सत्यं चेत्तपसा च किं शुचि मनो यद्यस्ति तीर्थेन किं |

सौजन्यं यदि किं गुणैः सुमहिमा यद्यस्ति किं मण्डनैः

सद्विद्या यदि किं धनैरपयशो यद्यस्ति किं मृत्युना || 1।55 ||

शशी दिवसधूसरो गलितयौवना कामिनी

सरो विगतवारिजं मुखं अनक्षरं स्वाकृतेः |

प्रभुर्धनपरायणः सततदुर्गतः सज्जनो

नृपाङ्गणगतः खलो मनसि सप्त शल्यानि मे || 1।56 ||

न कश्चिच्चण्डकोपानाम्

आत्मीयो नाम भूभुजां |

होतारं अपि जुह्वानं

स्पृष्टो वहति पावकः || 1।57 ||

मौनोउमूकः प्रवचनपटुर्बाटुलो जल्पको वा

धृष्टः पार्श्वे वसति च सदा दूरतश्चाप्रगल्भः |

क्षान्त्या भीरुर्यदि न सहते प्रायशो नाभिजातः

सेवाधर्मः परमगहनो योगिनां अप्यगम्यः || 1।58 ||

उद्भासिताखिलखलस्य विशृङ्खलस्य

प्राग्जातविस्तृतनिजाधमकर्मवृत्तेः |

दैवादवाप्तविभवस्य गुणद्विषोऽस्य

नीचस्य गोचरगतैः सुखं आप्यते || 1।59 ||

आरम्भगुर्वी क्षयिणी क्रमेण

लघ्वी पुरा वृद्धिमती च पश्चात् |

दिनस्य पूर्वार्धपरार्धभिन्ना

छायेव मैत्री खलसज्जनानां || 1।60 ||

मृगमीनसज्जनानां तृणजलसन्तोषविहितवृत्तीनां |

लुब्धकधीवरपिशुना निष्कारणवैरिणो जगति || 1।61 ||

वाञ्छा सज्जनसङ्गमे परगुणे प्रीतिर्गुरौ नम्रता

विद्यायां व्यसनं स्वयोषिति रतिर्लोकापवादाद्भयं |

भक्तिः शूलिनि शक्तिरात्मदमने संसर्गमुक्तिः खले

येष्वेते निवसन्ति निर्मलगुणास्तेभ्यो नरेभ्यो नमः || 1।62 ||

विपदि धैर्यं अथाभ्युदये क्षमा

सदसि वाक्यपटुता युधि विक्रमः |

यशसि चाभिरुचिर्व्यसनं श्रुतौ

प्रकृतिसिद्धं इदं हि महात्मनां || 1।63 ||

प्रदानं प्रच्छन्नं गृहं उपगते सम्भ्रमविधिः

प्रियं कृत्वा मौनं सदसि कथनं चाप्युपकृतेः |

अनुत्सेको लक्ष्म्यां अनभिभवगन्धाः परकथाः

सतां केनोद्दिष्टं विषमं असिधाराव्रतं इदं || 1।64 ||

करे श्लाघ्यस्त्यागः शिरसि गुरुपादप्रणयिता

मुखे सत्या वाणी विजयि भुजयोर्वीर्यं अतुलं |

हृदि स्वच्छा वृत्तिः श्रुतिं अधिगतं च श्रवणयोर्

विनाप्यैश्वर्येण प्रकृतिमहतां मण्डनं इदं || 1।65 ||

सम्पत्सु महतां चित्तं

भवत्युत्पलकोउमलं |आपत्सु च महाशैलशिला

सङ्घातकर्कशं || 1।66 ||

सन्तप्तायसि संस्थितस्य पयसो नामापि न ज्ञायते

मुक्ताकारतया तदेव नलिनीपत्रस्थितं राजते |

स्वात्यां सागरशुक्तिमध्यपतितं तन्मौक्तिकं जायते

प्रायेणाधममध्यमोत्तमगुणः संसर्गतो जायते || 1।67 ||

प्रीणाति यः सुचरितैः पितरं स पुत्रो

यद्भर्तुरेव हितं इच्छति तत्कलत्रं |

तन्मित्रं आपदि सुखे च समक्रियं यद्

एतत्त्रयं जगति पुण्यकृतो लभन्ते || 1।68 ||

एको देवः केशवो वा शिवो वा

ह्येकं मित्रं भूपतिर्वा यतिर्वा |

एको वासः पत्तने वा वने वा

ह्येका भार्या सुन्दरी वा दरी वा || 1।69 ||

नम्रत्वेनोन्नमन्तः परगुणकथनैः स्वान्गुणान्ख्यापयन्तः

स्वार्थान्सम्पादयन्तो विततपृथुतरारम्भयत्नाः परार्थे |

क्षान्त्यैवाक्षेपरुक्षाक्षरमुखरमुखान्दुर्जनान्दूषयन्तः

सन्तः साश्चर्यचर्या जगति बहुमताः कस्य नाभ्यर्चनीयाः || 1।70 ||

भवन्ति नम्रास्तरवः फलोद्गमैर्

नवाम्बुभिर्दूरावलम्बिनो घनाः |

अनुद्धताः सत्पुरुषाः समृद्धिभिः

स्वभाव एष परोपकारिणां || 1।71 ||

श्रोत्रं श्रुतेनैव न कुण्डलेन

दानेन पाणिर्न तु कङ्कणेन |

विभाति कायः करुणपराणां

परोपकारैर्न तु चन्दनेन || 1।72 ||

पापान्निवारयति योजयते हिताय

गुह्यं निगूहति गुणान्प्रकटीकरोति |

आपद्गतं च न जहाति ददाति काले

सन्मित्रलक्षणं इदं प्रवदन्ति सन्तः || 1।73 ||

पद्माकरं दिनकरो विकचीकरोति

चम्द्र्प्वोलासयति कैरवचक्रवालं |

नाभ्यर्थितो जलधरोऽपि जलं ददाति

सन्तः स्वयं परहिते विहिताभियोगाः || 1।74 ||

एके सत्पुरुषाः परार्थघटकाः स्वार्थं परित्यजन्ति ये

सामान्यास्तु परार्थं उद्यमभृतः स्वार्थाविरोधेन ये |

तेऽमी मानुषराक्षसाः परहितं स्वार्थाय निघ्नन्ति ये

ये तु घ्नन्ति निरर्थकं परहितं ते के न जानीमहे || 1।75 ||

क्षीरेणात्मगतोदकाय हि गुणा दत्ता पुरा तेऽखिला

क्षीरोत्तापं अवेक्ष्य तेन पयसा स्वात्मा कृशानौ हुतः |

गन्तुं पावकं उन्मनस्तदभवद्दृष्ट्वा तु मित्रापदं

युक्तं तेन जलेन शाम्यति सतां मैत्री पुनस्त्वीदृशी || 1।76 ||

इतः स्वपिति केशवः कुलं इतस्तदीयद्विषाम्

इतश्च शरणार्थिनां शिखरिणां गणाः शेरते |

इतोऽपि बडवानलः सह समस्तसंवर्तकैऋ

अहो विततं ऊर्जितं भरसहं सिन्धोर्वपुः || 1।77 ||

तृष्णां छिन्धि भज क्षमां जहि मदं पापे रतिं मा कृथाः

सत्यं ब्रूह्यनुयाहि साधुपदवीं सेवस्व विद्वज्जनं |

मान्यान्मानय विद्विषोऽप्यनुनय प्रख्यापय प्रश्रयं

कीर्तिं पालय दुःखिते कुरु दयां एतत्सतां चेष्टितं || 1।78 ||

मनसि वचसि काये पुण्यपीयूषपूर्णास्

त्रिभुवनं उपकारश्रेणिभिः प्रीणयन्तः |

परगुणपरमाणून्पर्वतीकृत्य नित्यं

निजहृदि विकसन्तः सन्त सन्तः कियन्तः || 1।79 ||

किं तेन हेमगिरिणा रजताद्रिणा वा

यत्राश्रिताश्च तरवस्तरवस्त एव |

मन्यामहे मलयं एव यदाश्रयेण

कङ्कोलनिम्बकटुजा अपि चन्दनाः स्युः || 1।80 ||

रत्नैर्महार्हैस्तुतुषुर्न देवा

न भेजिरे भीमविषेण भीतिं |

सुधां विना न परयुर्विरामं

न निश्चितार्थाद्विरमन्ति धीराः || 1।81 ||

क्वचित्पृथ्वीशय्यः क्वचिदपि च परङ्कशयनः

क्वचिच्छाकाहारः क्वचिदपि च शाल्योदनरुचिः |

क्वचित्कन्थाधारी क्वचिदपि च दिव्याम्बरधरो

मनस्वी कार्यार्थी न गणयति दुःखं न च सुखं || 1।82 ||

ऐश्वर्यस्य विभूषणं सुजनता शौर्यस्य वाक्संयमो

ज्ञानस्योपशमः श्रुतस्य विनयो वित्तस्य पात्रे व्ययः |

अक्रोधस्तपसः क्षमा प्रभवितुर्धर्मस्य निर्वाजता

सर्वेषां अपि सर्वकारणं इदं शीलं परं भूषणं || 1।83 ||

निन्दन्तु नीतिनिपुणा यदि वा स्तुवन्तु

लक्ष्मीः समाविशतु गच्छतु वा यथेष्ठं |

अद्यैव वा मरणं अस्तु युगान्तरे वा

न्याय्यात्पथः प्रविचलन्ति पदं न धीराः || 1।84 ||

भग्नाशस्य करण्डपिण्डिततनोर्म्लानेन्द्रियस्य क्षुधा

कृत्वाखुर्विवरं स्वयं निपतितो नक्तं मुखे भोगिनः |

तृप्तस्तत्पिशितेन सत्वरं असौ तेनैव यातः यथा

लोकाः पश्यत दैवं एव हि नृणां वृद्धौ क्षये कारणं || 1।85 ||

आलस्यं हि मनुष्याणां

शरीरस्थो महान्रिपुः |

नास्त्युद्यमसमो बन्धुः

कुर्वाणो नावसीदति || 1।86 ||

छिन्नोऽपि रोहति तर्क्षीणोऽप्युपचीयते पुनश्चन्द्रः |

इति विमृशन्तः सन्तः सन्तप्यन्ते न दुःखेषु || 1।87 ||

नेता यस्य बृहस्पतिः प्रहरणं वज्रं सुराः सैनिकाः

स्वर्गो दुर्गं अनुग्रहः किल हरेरैरावतो वारणः |

इत्यैश्वर्यबलान्वितोऽपि बलभिद्भग्नः परैः सङ्गरे

तद्व्यक्तं ननु दैवं एव शरणं धिग्धिग्वृथा पौरुषं || 1।88 ||

कर्मायत्तं फलं पुंसां

बुद्धिः कर्मानुसारिणी |

तथापि सुधिया भाव्यं

सुविचार्यैव कुर्वता || 1।89 ||

खल्वातो दिवसेश्वरस्य किरणैः सन्ताडितो मस्तके

वाञ्छन्देशं अनातपं विधिवशात्तालस्य मूलं गतः |

तत्राप्यस्य महाफलेन पतता भग्नं सशब्दं शिरः

प्रायो गच्छति यत्र भाग्यरहितस्तत्रैव यान्त्यापदः || 1।90 ||

रविनिशाकरयोर्ग्रहपीडनं

गजभुजङ्गमयोरपि बन्धनं |

मतिमतां च विलोक्य दरिद्रतां

विधिरहो बलवानिति मे मतिः || 1।91 ||

सृजति तावदशेषगुणकरं

पुरुषरत्नं अलङ्करणं भुवः |

तदपि तत्क्षणभङ्गि करोति

चेदहह कष्टं अपण्डितता विधेः || 1।92 ||

पत्रं नैव यदा करीरविटपे दोषो वसन्तस्य किम्

नोलूकोऽप्यवओकते यदि दिवा सूर्यस्य किं दूषणं |

धारा नैव पतन्ति चातकमुखे मेघस्य किं दूषणम्

यत्पूर्वं विधिना ललाटलिखितं तन्मार्जितुं कः क्षमः || 1।93 ||

नमस्यामो देवान्ननु हतविधेस्तेऽपि वशगा

विधिर्वन्द्यः सोऽपि प्रतिनियतकर्मैकफलदः |

फलं कर्मायत्तं यदि किं अमरैः किं च विधिना

नमस्तत्कर्मभ्यो विधिरपि न येभ्यः प्रभवति || 1।94 ||

ब्रह्मा येन कुलालवन्नियमितो ब्रह्माडभाण्डोदरे

विष्णुर्येन दशावतारगहने क्षिप्तो महासङ्कटे |

रुद्रो येन कपालपाणिपुटके भिक्षाटनं कारितः

सूर्यो भ्राम्यति नित्यं एव गगने तस्मै नमः कर्मणे || 1।95 ||

नैवाकृतिः फलति नैवा कुलं न शीलं

विद्यापि नैव न च यत्नकृतापि सेवा |

भाग्यानि पूर्वतपसा खलु सञ्चितानि

काले फलन्ति पुरुषस्य यथैव वृक्षाः || 1।96 ||

वने रणे शत्रुजलाग्निमध्ये

महार्णवे पर्वतमस्तके वा |

सुप्तं प्रमत्तं विषमस्थितं वा

रक्षन्ति पुण्यानि पुराकृतानि || 1।97 ||

या साधूंश्च खलान्करोति विदुषो मूर्खान्हितान्द्वेषिणः

प्रत्यक्षं कुरुते परीक्षं अमृतं हालाहलं तत्क्षणात् |

तां आराधय सत्क्रियां भगवतीं भोक्तुं फलं वाञ्छितं

हे साधो व्यसनैर्गुणेषु विपुलेष्वास्थां वृथा मा कृथाः || 1।98 ||

गुणवदगुणवद्वा कुर्वता कार्यजातं

परिणतिरवधार्या यत्नतः पण्डितेन |

अतिरभसकृतानां कर्मणां आविपत्तेर्

भवति हृदयदाही शल्यतुल्यो विपाकः || 1।99 ||

स्थाल्यां वैदूर्यमय्यां पचति तिलकणांश्चन्दनैरिन्धनौघैः

सौवर्णैर्लाङ्गलाग्रैर्विलिखति वसुधां अर्कमूलस्य हेतोः |

कृत्वा कर्पूरखण्डान्वृत्तिं इह कुरुते कोद्रवाणां समन्तात्

प्राप्येमां कर्म्भूमिं न चरति मनुजो यस्तोप मन्दभाग्यः || 1।100 ||

मज्जत्वम्भसि यातु मेरुशिखरं शत्रुं जयत्वाहवे

वाणिज्यं कृषिसेवने च सकला विद्याः कलाः शिक्षतां |

आकाशं विपुलं प्रयातु खगवत्कृत्वा प्रयत्नं परं

नाभाव्यं भवतीह कर्मवशतो भाव्यस्य नाशः कुतः || 1।101 ||

भीमं वनं भवति तस्य पुरं प्रधानं

सर्वो जनः स्वजनतां उपयाति तस्य |

कृत्स्ना च भूर्भवति सन्निधिरत्नपूर्णा

यस्यास्ति पूर्वसुकृतं विपुलं नरस्य || 1।102 ||

को लाभो गुणिसङ्गमः किं असुखं प्राज्ञेतरैः सङ्गतिः

का हानिः समयच्युतिर्निपुणता का धर्मतत्त्वे रतिः |

कः शूरो विजितेन्द्रियः प्रियतमा काऽनुव्रता किं धनं

विद्या किं सुखं अप्रवासगमनं राज्यं किं आज्ञाफलं || 1।103 ||

अप्रियवचनदरिद्रैः प्रियवचनधनाढ्यैः स्वदारपरितुष्टैः |

परपरिवादनिवृत्तैः क्वचित्क्वचिन्मण्डिता वसुधा || 1।104 ||

कदर्थितस्यापि हि धैर्यवृत्तेर्

न शक्यते धैर्यगुणः प्रमार्ष्टुं |

अधोउमुखस्यापि कृतस्य वह्नेर्

नाधः शिखा याति कदाचिदेव || 1।105 ||

कान्ताकटाक्षविशिखा न लुनन्ति यस्य

चित्तं न निर्दहति किपकृशानुतापः |

कर्षन्ति भूरिविषयाश्च न लोभपाशैर्

लोकत्रयं जयति कृत्स्नं इदं स धीरः || 1।106 ||

एकेनापि हि शूरेण

पादाक्रान्तं महीतलं |

क्रियते भास्करेणैव

स्फारस्फुरिततेजसा || 1।107 ||

वह्निस्तस्य जलायते जलनिधिः कुल्यायते तत्क्षणान्

मेरुः स्वल्पशिलायते मृगपतिः सद्यः कुरङ्गायते |

व्यालो माल्यगुणायते विषरसः पीयूषवर्षायते

यस्याङ्गेऽखिललोकवल्लभतमं शीलं समुन्मीलति || 1।108 ||

लज्जागुणौघजननीं जननीं इव स्वाम्

अत्यन्तशुद्धहृदयां अनुवर्तमानां |

तेजस्विनः सुखं असूनपि सन्त्यजनति

सत्यव्रतव्यसनिनो न पुनः प्रतिज्ञां || 1।109 ||