भर्तृहरि सतक त्रिसति - वैराग्य सतकं BHARTRUHARI SATAKA TRISATI - VAIRAAGYA SATAKAM

भर्तृहरि  सतक  त्रिसति  - वैराग्य  सतकं

BHARTRUHARI SATAKA TRISATI - VAIRAAGYA SATAKAM 

भर्तृहरि  सतक  त्रिसति  - वैराग्य  सतकं

BHARTRUHARI SATAKA TRISATI - VAIRAAGYA SATAKAM 

चूडोत्तंसितचन्द्रचारुकलिकाचञ्चच्छिखाभास्वरो

लीलादग्धविलोलकामशलभः श्रेयोदशाग्रे स्फुरन् |

अन्तःस्फूर्जदपारमोहतिमिरप्राग्भारं उच्चाटयन्

श्वेतःसद्मनि योगिनां विजयते ज्ञानप्रदीपो हरः || 3।1 ||

भ्रान्तं देशं अनेकदुर्गविषमं प्राप्तं न किञ्चित्फलं

त्यक्त्वा जातिकुलाभिमानं उचितं सेवा कृता निष्फला |

भुक्तं मानविवर्जितं परगृहेष्वाशङ्कया काकवत्

तृष्णे जृम्भसि पापकर्मपिशुने नाद्यापि सन्तुष्यसि || 3।2 ||

उत्खातं निधिशङ्कया क्षितितलं ध्माता गिरेर्धातवो

निस्तीर्णः सरितां पतिर्नृपतयो यत्नेन सन्तोषिताः |

मन्त्राराधनतत्परेण मनसा नीताः श्मशाने निशाः

प्राप्तः काणवराटकोऽपि न मया तृष्णे सकामा भव || 3।3 ||

खलालापाः सौढाः कथं अपि तदाराधनपरैर्निगृह्यान्तर्

बाष्पं हसितं अपि शून्येन मनसा |

कृतो वित्तस्तम्भप्रतिहतधियां अञ्जलिरपि

त्वं आशे मोघाशे किम अपरं अतो नर्तयसि मां || 3।4 ||

अमीषां प्राणानां तुलितविसिनीपत्रपयसां

कृते किं नास्माभिर्विगलितविवेकैर्व्यवसितं |

यदाढ्यानां अग्रे द्रविणमदनिःसंज्ञमनसां

कृतं मावव्रीडैर्निजगुणकथापातकं अपि || 3।5 ||

क्षान्तं न क्षमया गृहोचितसुखं त्यक्तं न सन्तोषतः

सोढो दुःसहशीततापपवनक्लेशो न तप्तं तपः |

ध्यातं वित्तं अहर्निशं नित्यमितप्राणैर्न शम्भोः पदं

तत्तत्कर्म कृतं यदेव मुनिभिस्तैस्तैः फलैर्वञ्चिताः || 3।6 ||

भोगा न भुक्ता वयं एव भुक्तास्

तपो न तप्तं वयं एव तप्ताः |

कालो न यातो वयं एव यातास्तृष्णा

न जीर्णा वयं एव जीर्णाः || 3।7 ||

बलिभिर्मुखं आक्रान्तं पलितेनाङ्कितं शिरः |

गात्राणि शिथिलायन्ते तृष्णैका तरुणायते || 3।8 ||

विवेकव्याकोशे विदधति समे शाम्यति तृषा

परिष्वङ्गे तुङ्गे प्रसरतितरां सा परिणता |

जराजीर्णैश्वर्यग्रसनगहनाक्षेपकृपणस्तृषापात्रं

यस्यां भवति मरुतां अप्यधिपतिः || 3।81 ||

निवृत्ता भोगेच्छा पुरुषबहुमानोऽपि गलितः

समानाः स्वर्याताः सपदि सुहृदो जीवितसमाः |

शनैर्यष्ट्युत्थानं घनतिमिररुद्धे च नयने

अहो मूढः कायस्तदपि मरणापायचकितः || 3।9 ||

आशा नाम नदी मनोरथजला तृष्णातरङ्गाकुला

रागग्राहवती वितर्कविहगा धैर्यद्रुमध्वंसिनी |

मोहावर्तसुदुस्तरातिगहना प्रोत्तुङ्गचिन्तातटी

तस्याः परगता विशुद्धं अलसो नन्दन्ति योगीश्वराः || 3।10 ||

न संसारोत्पन्नं चरितं अनुपश्यामि कुशलं

विपाकः पुण्यानां जनयति भयं मे विमृशतः |

महद्भिः पुण्यौघैश्चिरपरिगृहीताश्च विषया

महान्तो जायन्ते व्यसनं इव दातुं विषयिणां || 3।11 ||

अवश्यं यातारश्चिरतरं उषित्वापि विषया

वियोगे को भेदस्त्यजति न जनो यत्स्वयं अमून् |

व्रजन्तः स्वातन्त्र्यादतुलपरितापाय मनसः

स्वयं त्यक्ता ह्येते शमसुखं अनन्तं विदधति || 3।12 ||

ब्रह्मज्ञानविवेकनिर्मलधियः कुर्वन्त्यहो दुष्करं

यन्मुञ्चन्त्युपभोगभाञ्ज्यपि धनान्येकान्ततो निःस्पृहाः |

सम्प्रातान्न पुरा न सम्प्रति न च प्राप्तौ दृढप्रत्ययान्

वाञ्छामात्रपरिग्रहानपि परं त्यक्तुं न शक्ता वयं || 3।13 ||

धन्यानां गिरिकन्दरेषु वसतां ज्योतिः परं ध्यायतामानन्दाश्रु

जलं पिबन्ति शकुना निःशङ्कं अङ्केशयाः |

अस्माकं तु मनोरथोपरचितप्रासादवापीतटक्रीडा

काननकेलिकौतुकजुषां आयुः परं क्षीयते || 3।14 ||

भिक्षाशतं तदपि नीरसं एकबारं

शय्या च भूः परिजनो निजदेहमात्रं |

वस्त्रं विशीर्णशतखण्डमयी च कन्था

हा हा तथापि विषया न परित्यजन्ति || 3।15 ||

स्तनौ मांसग्रन्थी कनककलशावित्युपमिती

मुखं श्लेष्मागारं तदपि च शशाङ्केन तुलितं |

स्रवन्मूत्रक्लिन्नं करिवरशिरस्पर्धि जघनं

मुहुर्निन्द्यं रूपं कविजनविशेषैर्गुरुकृतं || 3।16 ||

एको रागिषु राजते प्रियतमादेहार्धहारी हरो

नीरागेषु जनो विमुक्तललनासङ्गो न यस्मात्परः |

दुर्वारस्मरबाणपन्नगविषव्याबिद्धमुग्धो जनः

शेषः कामविडम्बितान्न विषयान्भोक्तुं न मोक्तुं क्षमः || 3।17 ||

अजानन्दाहात्म्यं पततु शलभस्तीव्रदहने

स मीनोऽप्यज्ञानाद्बडिशयुतं अश्नातु पिशितं |

विजानन्तोऽप्येते वयं इह वियज्जालजटिलान्

न मुञ्चामः कानां अहह गहनो मोहमहिमा || 3।18 ||

तृषा शुष्यत्यास्ये पिबति सलिलं शीतमधुरं

क्षुधार्तः शाल्यन्नं कवलयति मांसादिकलितं |

प्रदीप्ते कामाग्नौ सुदृढतरं आलिङ्गति वधूं

प्रतीकारं व्याधः सुखं इति विपर्यस्यति जनः || 3।19 ||

तुङ्गं वेश्म सुताः सतां अभिमताः सङ्ख्यातिगाः सम्पदः

कल्याणी दयिता वयश्च नवं इत्यज्ञानमूढो जनः |

मत्वा विश्वं अनश्वरं निविशते संसारकारागृहे

सन्दृश्य क्षणभङ्गुरं तदखिलं धन्यस्तु सन्न्यस्यति || 3।20 ||

दीना दीनमुखैः सदैव शिशुकैराकृष्टजीर्णाम्बरा

क्रोशद्भिः क्षुधितैर्निरन्नविधुरा दृश्या न चेद्गेहिनी |

याच्ञाभङ्गभयेन गद्गदगलत्रुट्यद्विलीनाक्षरं

को देहीति वदेत्स्वदग्धजठरस्यार्थे मनस्वी पुमान् || 3।21 ||

अभिमतमहामानग्रन्थिप्रभेदपटीयसी

गुरुतरगुणग्रामाभोजस्फुटोज्ज्वलचन्द्रिका |

विपुलविलल्लज्जावल्लीवितानकुठारिका

जठरपिठरी दुस्पुरेयं करोति विडम्बनं || 3।22 ||

पुण्ये ग्रामे वने वा महति सितपटच्छन्नपाली कपालिं

ह्यादाय न्यायगर्भद्विजहुतहुतभुग्धूमधूम्रोपकण्ठे |

द्वारं द्वारं प्रविष्टो वरं उदरदरीपूरणाय क्षुधार्तो

मानी प्राणैः सनाथो न पुनरनुदिनं तुल्यकुल्येसु दीनः || 3।23 ||

गङ्गातरङ्गकणशीकरशीतलानि

विद्याधराध्युषितचारुशिलातलानि |

स्थानानि किं हिमवतः प्रलयं गतानि

यत्सावमानपरपिण्डरता मनुष्याः || 3।24 ||

किं कन्दाः कन्दरेभ्यः प्रलयं उपगता निर्झरा वा गिरिभ्यः

प्रध्वस्ता वा तरुभ्यः सरसगलभृतो वल्कलिन्यश्च शाखाः |

वीक्ष्यन्ते यन्मुखानि प्रसभं अपगतप्रश्रयाणां खलानां

दुःखाप्तस्वल्पवित्तस्मयपवनवशानर्तितभ्रूलतानि || 3।25 ||

पुण्यैर्मूलफलैस्तथा प्रणयिनीं वृत्तिं कुरुष्वाधुना

भूशय्यां नवपल्लवैरकृपणैरुत्तिष्ठ यावो वनं |

क्षुद्राणां अविवेकमूढमनसां यत्रेश्वराणां सदा

वित्तव्याधिविकारविह्वलगिरां नामापि न श्रूयते || 3।26 ||

फलं स्वेच्छालभ्यं प्रतिवनं अखेदं क्षितिरुहां

पयः स्थाने स्थाने शिशिरमधुरं पुण्यसरितां |

मृदुस्पर्शा शय्या सुललितलतापल्लवमयी

सहन्ते सन्तापं तदपि धनिनां द्वारि कृपणाः || 3।27 ||

ये वर्तन्ते धनपतिपुरः प्रार्थनादुःखभाजो

ये चाल्पत्वं दधति विषयाक्षेपपर्याप्तबुद्धेः |

तेषां अन्तःस्फुरितहसितं वासराणि स्मरेयं

ध्यानच्छेदे शिखरिकुहरग्रावशय्यानिषण्णः || 3।28 ||

ये सन्तोषनिरन्तरप्रमुदितस्तेषां न भिन्ना मुदो

ये त्वन्ये धनलुब्धसङ्कलधियस्तेसां न तृष्णाहता |

इत्थं कस्य कृते कुतः स विधिना कीदृक्पदं सम्पदां

स्वात्मन्येव समाप्तहेममहिमा मेरुर्न मे रोचते || 3।29 ||

भिक्षाहारं अदैन्यं अप्रतिसुखं भीतिच्छिदं सर्वतो

दुर्मात्सर्यमदाभिमानमथनं दुःखौघविध्वंसनं |

सर्वत्रान्वहं अप्रयत्नसुलभं साधुप्रियं पावनं

शम्भोः सत्रं अवायं अक्षयनिधिं शंसन्ति योगीश्वराः || 3।30 ||

भोगे रोगमयं कुले च्युतिभयं वित्ते नृपालाद्भयं

माने धैन्यभयं बले रिपुभयं रूपे जराय भयं |

शास्त्रे वादिभयं गुणे खलभयं काये कृतान्ताद्भयं

सर्वं वस्तु भयान्वितं भुवि न्\'ऎ9णां वैराग्यं एवाभयं || 3।31 ||

आक्रान्तं मरणेन जन्म जरसा चात्युज्ज्वलं यौवनं

सन्तोषो धनलिप्सया शममुखं प्रौढाङ्गनाविभ्रमैः |

लोकैर्मत्सरिभिर्गुणा वनभुवो व्यालैर्नृपा दुर्जनैर्

अस्थैर्येण विभूतयोऽप्यपहता ग्रस्तं न किं केन वा || 3।32 ||

आधिव्याधिशतैर्जनस्य विविधैरारोग्यं उन्मूल्यते

लक्ष्मीर्यत्र पतन्ति तत्र विवृतद्वारा इव व्यापदः |

जातं जातं अवश्यं आशु विवशं मृत्युः करोत्यात्मसात्

तत्किं तेन निरङ्कुशेन विधिना यन्निर्मितं सुस्थिरं || 3।33 ||

भोगास्तुङ्गतरङ्गभङ्गतरलाः प्राणाः क्षणध्वंसिनः

स्तोकान्येव दिनानि यौवनसुखं स्फूर्तिः प्रियासु स्थिता |

तत्संसारं असारं एव निखिलं बुद्ध्वा बुधा बोधका

लोकानुग्रहपेशलेन मनसा यत्नः समाधीयतां || 3।34 ||

भोगा मेघवितानमध्यविलसत्सौदामिनीचञ्चला

आयुर्वायुविघट्टिताब्जपटलीलीनाम्बुवद्भङ्गुरं |

लीला यौवनलालसास्तनुभृतां इत्याकलय्य द्रुतं

योगे धैर्यसमाधिसिद्धिसुलभे बुद्धिं विदध्वं बुधाः || 3।35 ||

आयुः कल्लोललोलं कतिपयदिवसस्थायिनी यौवनश्रीर्

अर्थाः सङ्कल्पकल्पा घनसमयतडिद्विभ्रमा भोगपूगाः |

कण्ठाश्लेषोपगूढ तदपि च न चिरं यत्प्रियाभः प्रणीतं

ब्रह्मण्यासक्तचित्ता भवत भवमयाम्भोधिपारं तरीतुं || 3।36 ||

कृच्छ्रेणामेध्यमध्ये नियमिततनुभिः स्थीयते गर्भवासे

कान्ताविश्लेषदुःखव्यतिकरविषमो यौवने चोपभोगः |

वामाक्षीणां अवज्ञाविहसितवसतिर्वृद्धभावोऽन्यसाधुः

संसारे रे मनुष्या वदत यदि सुखं स्वल्पं अप्यस्ति किञ्चिथ् || 3।37 ||

व्याघ्रीव तिष्ठति जरा परितर्जयन्ती

रोगाश्च शत्रव इव प्रहरन्ति देहं |

आयुः परिस्रवन्ति भिन्नघटादिवाम्भो

लोकस्तथाप्यहितं आचरतीति चित्रं || 3।38 ||

भोगा भङ्गुरवृत्तयो बहुविधास्तैरेव चायं भवस्तत्

कस्येह कृते परिभ्रमत रे लोकाः कृतं चेष्टतैः |

आशापाशशतापशान्तिविशदं चेतःसमाधीयतां

कामोत्पत्तिवशात्स्वधामनि यदि श्रद्देयं अस्मद्वचः || 3।39 ||

सखे धन्याः केचित्त्रुटितभवबन्धव्यतिकरा

वनान्ते चित्तान्तर्विषं अविषयाशीत्विषगताः |

शरच्चन्द्रज्योत्स्नाधवलगगनाभोगसुभगां

नयन्ते ये रात्रिं सुकृतचयचिन्तैकशरणाः || 3।391 ||

ब्रह्मेन्द्रादिमरुद्गणांस्तृणकणान्यत्र स्थितो मन्यते

यत्स्वादाद्विरसा भवन्ति विभवास्त्रैलोक्यराज्यादयः |

भोगः कोऽपि स एव एक परमो नित्योदितो जृम्भते

भोः साधो क्षणभङ्गुरे तदितरे भोगे रतिं मा कृथाः || 3।40 ||

सा रम्या नगरी महान्स नृपतिः सामन्तचक्रं च तत्

पार्श्वे तस्य च सा विदग्धपरिषत्ताश्चन्द्रबिम्बाननाः |

उद्वृत्तः स राजपुत्रनिवहस्ते वन्दिनस्ताः कथाः

सर्वं यस्य वशादगात्स्मृतिपथं कालाय तस्मै नमः || 3।41 ||

यत्रानेकः क्वचिदपि गृहे तत्र तिष्ठत्यथैको

यत्राप्येकस्तदनु बहवस्तत्र नैकोऽपि चान्ते |

इत्थं नयौ रजनिदिवसौ लोलयन्द्वाविवाक्षौ

कालः कल्यो भुवनफलके क्रडति प्राणिशारैः || 3।42 ||

आदित्यस्य गतागतैरहरहः सङ्क्षीयते जीवितं

व्यापारैर्बहुकार्यभारगुरुभिः कालोऽपि न ज्ञायते |

दृष्ट्वा जन्मजराविपत्तिमरणं त्रासश्च नोत्पद्यते

पीत्वा मोहमयीं प्रमादमदिरां उन्मत्तभूतं जगथ् || 3।43 ||

रात्रिः सैव पुनः स एव दिवसो मत्वा मुधा जन्तवो

धावन्त्युद्यमिनस्तथैव निभृतप्रारब्धतत्तत्क्रियाः |

व्यापारैः पुनरुक्तभूतविषयैरित्थं विधेनामुना

संसारेण कदर्थिता वयं अहो मोहान्न लज्जामहे || 3।44 ||

न ध्यानं पदं ईश्वरस्य विधिवत्संसारविच्छित्तये

स्वर्गद्वारकपाटपाटनपटुर्धर्मोऽपि नोपार्जितः |

नारीपीनपयोधरोरुयुगलं स्वप्नेऽपि नालिङ्गितं

मातुः केवलं एव यौवनवनच्छेदे कुठारा वयं || 3।45 ||

नाभ्यस्ता प्रतिवादिवृन्ददमनी विद्या विनीतोचिता

खड्गाग्रैः करिकुम्भपीठदलनैर्नाकं न नीतं यशः |

कान्ताकोउमलपल्लवाधररसः पीतो न चन्द्रोदये

तारुण्यं गतं एव निष्फलं अहो शून्यालये दीपवथ् || 3।46 ||

विद्या नाधिगता कलङ्करहिता वित्तं च नोपार्जितं

शुश्रूषापि समाहितेन मनसा पित्रोर्न सम्पादिता |

आलोलायतलोचनाः प्रियतमाः स्वप्नेऽपि नालिङ्गिताः

कालोऽयं परपिण्डलोलुपतया काकैरिव प्रेर्यते || 3।47 ||

वयं येभ्यो जाताश्चिरपरिगता एव खलु ते

समं यैः संवृद्धाः स्मृतिविषयतां तेऽपि गमिताः |

इदानीं एते स्मः प्रतिदिवसं आसन्नपतना

गतास्तुल्यावस्थां सिकतिलनदीतीरतरुभिः || 3।48 ||

आयुर्वर्षशतं न्\'ऎ9णां परिमितं रात्रौ तदर्धं गतं

तस्यार्धस्य परस्य चार्धं अपरं बालत्ववृद्धत्वयोः |

शेषं व्याधिवियोगदुःखसहितं सेवादिभिर्नीयते

जीवे वारितरङ्गचञ्चलतरे सौख्यं कुतः प्राणिनां || 3।49 ||

क्षणं बालो भूत्वा क्षणं पै युवा कामरसिकः

क्षणं वित्तैर्हीनः क्षणं अपि च सम्पूर्णविभवः |

जराजीर्णैरङ्गैर्नट इव बलीमण्डिततनूर्

नरः संसारान्ते विशति यमधानीयवनिकां || 3।50 ||

त्वं राजा वयं अप्युपासितगुरुप्रज्ञाभिमानोन्नताः

ख्यातस्त्वं विभवैर्यशांसि कवयो दिक्षु प्रतन्वन्ति नः |

इत्थं मानधनातिदूरं उभयोरप्यावयोरन्तरं

यद्यस्मासु पराङ्मुखोऽसि वयं अप्येकान्ततो निःस्पृहा || 3।51 ||

अर्थानां ईशिषे त्वं वयं अपि च गिरां ईश्महे यावदर्थं

शूरस्त्वं वादिदर्पव्युपशमनविधावक्षयं पाटवं नः |

सेवन्ते त्वां धनाढ्या मतिमलहतयेमां अपि श्रोतुकामामय्य्

अप्यास्था न ते चेत्त्वयि मम नितरां एव राजन्ननास्था || 3।52 ||

वयं इह परितुष्टा वल्कलैस्त्वं दुकूलैः

सम इह परितोषो निर्विशेषो विशेषः |

स तु भवतु दरिद्रो यस्य तृष्णा विशाला

मनसि च परितुष्टे कोऽर्थवान्को दरिद्रः || 3।53 ||

फलं अलं अशनाय स्वादु पानाय तोयं

क्षितिरपि शयनार्थं वाससे वल्कलं च |

नवघनमधुपानभ्रान्तसर्वेन्द्रियाणामविनयम्

अनुमन्तुं नोत्सहे दुर्जनानां || 3।54 ||

अश्नीमहि वयं भिक्षां आशावासो वसीमहि |

शयीमहि महीपृष्ठे कुर्वीमहि किं ईश्वरैः || 3।55 ||

न नटा ना विटा न गायका न च सभ्येतरवादचुञ्चवः |

नृपं ईक्षितुं अत्र के वयं स्तनभारानमिता न योषितः || 3।56 ||

विपुलहृदयैरीशैरेतज्जगज्जनितं पुरा

विधृतं अपरैर्दत्तं चान्यैर्विजित्य तृणं यथा |

इह हि भुवनान्यन्यैर्धीराश्चतुर्दश भुञ्जते

कतिपयपुरस्वाम्ये पुंसां क एष मदज्वरः || 3।57 ||

अभुक्तायां यस्यां क्षणं अपि न यातं नृपशतैर्

धुवस्तस्या लाभे क इव बहुमानः क्षितिभृतां |

तदंशस्याप्यंशे तदवयलेशेऽपि पतयो

विषादे कर्तव्ये विदधति जडाः प्रत्युत मुदं || 3।58 ||

मृत्पिण्डो जलरेखया बलयतिः सर्वोऽप्ययं नन्वणुः

स्वांशीकृत्य स एव सङ्गरशतै राज्ञां गणा भुञ्जते |

ये दद्युर्ददतोऽथवा किं अपरं क्षुद्रा दरिद्रं भृशं

धिग्धिक्तान्पुरुषाधमान्धनकणान्वाञ्छन्ति तेभ्योऽपि ये || 3।59 ||

स जातः कोऽप्यासीन्मदनरिपुणा मूर्ध्नि धवलं

कपालं यस्योच्चैर्विनिहितं अलङ्कारविधये |

नृभिः प्राणत्राणप्रवणमतिभिः कैश्चिदधुना

नमद्भिः कः पुंसां अयं अतुलदर्पज्वरभरः || 3।60 ||

परेषां चेतांसि प्रतिदिवसं आराध्य बहुधा

प्रसादं किं नेतुं विशसि हृदय क्लेशकलितं |

प्रसन्ने त्वय्यन्तःसवयमुदितचिन्तामणिगणो

विविक्तः सङ्कल्पः किं अभिलषितं पुष्यति न ते || 3।61 ||

सत्यां एव त्रिलोकीसरिति हरशिरश्चुम्बिनीवच्छटायां

सद्वृत्तिं कल्पयन्त्यां बटविटपभवैर्वल्कलैः सत्फलैश्च |

कोऽयं विद्वान्विपत्तिज्वरजनितरुजातीवदुःखासिकानां

वक्त्रं वीक्षेत दुःस्थे यदि हि न विभृयात्स्वे कुटुम्बेऽनुकम्पां || 3।611 ||

परिभ्रमसि किं मुधा क्वचन चित्त विश्राम्यतां

स्वयं भवति यद्यथा भवति तत्तथा नान्यथा |

अतीतं अननुस्मरन्नपि च भाव्यसङ्कल्पयन्नतर्कित

समागमानुभवामि भोगनाहं || 3।62 ||

एतस्माद्विरमेन्द्रियार्थगहनादायासकादाश्रयश्रेयो

मार्गं अशेषदुःखशमनव्यापारदक्षं क्षणात् |

स्वात्मीभावं उपैहि सन्त्यज निजां कल्लोललोलं गतिं

मा भूयो भज भङ्गुरां भवरतिं चेतः प्रसीदाधुना || 3।63 ||

मोहं मार्जय तां उपार्जय रतिं चन्द्रार्धचूडामणौ

चेतः स्वर्गतरङ्गिणीतटभुवां आसङ्गं अङ्गीकुरु |

को वा वीचिषु बुद्बुदेषु च तडिल्लेखासु च श्रीषु च

ज्वालाग्रेषु च पन्नगेषु सरिद्वेगेषु च चप्रत्ययः || 3।64 ||

चेतश्चिन्तय मा रमां सकृदिमां अस्थायिनीं आस्थया

भूपालभ्रुकुटीकुटीविहरणव्यापारपण्याङ्गनां |

कन्थाकञ्चुकिनः प्रविश्य भवनद्वाराणि वाराणसीरथ्या

पङ्क्तिषु पाणिपात्रपतितां भिक्षां अपेक्षामहे || 3।65 ||

अग्रे गीतं सरसकवयः पार्श्वयोर्दाक्षिणात्याः

पश्चाल्लीलावलयरणितं चामरग्राहिणीनां |

यद्यस्त्येवं कुरु भवरसास्वादने लम्पटत्वं

नो चेच्चेतः प्रविश सहसा निर्विकल्पे समाधौ || 3।66 ||

प्राप्ताः श्रियः सकलकामदुधास्ततः किं

न्यस्तं पदं शिरसि विद्विषतां ततः किं |

सम्पादिताः प्रणयिनो विभवैस्ततः किं

कल्पं स्थितास्तनुभृतां तनवस्ततः किं || 3।67 ||

भक्तिर्भवे मरणजन्मभयं हृदिस्थं

स्नेहो न बन्धुषु न मन्मथजा विकाराः |

संसर्ज दोषरहिता विजया वनान्ता

वैराग्यं अस्ति किं इतः परमर्थनीयं || 3।68 ||

तस्मादनन्तं अजरं परमं विकासि

तद्ब्रह्म चिन्तय किं एभिरसद्विकल्पैः |

यस्यानुषङ्गिण इमे भुवनाधिपत्यभोगादयः

कृपणलोकमता भवन्ति || 3।69 ||

पातालं आविशसि यासि नभो विलङ्घ्य

दिङ्मण्डलं भ्रमसि मानस चापलेन |

भ्रान्त्यापि जातु विमलं कथं आत्मनीनं

न ब्रह्म संसरसि विर्वृतिमं एषि येन || 3।70 ||

किं वेदैः स्मृतिभिः पुराणपठनैः शास्त्रैर्महाविस्तरैः

स्वर्गग्रामकुटीनिवासफलदैः कर्मक्रियाविभ्रमैः |

मुक्त्वैकं भवदुःखभाररचनाविध्वंसकालानलं

स्वात्मानन्दपदप्रवेशकलनं शेसैर्वाणिग्वृत्तिभिः || 3।71 ||

नायं ते समयो रहस्यं अधुना निद्राति नाथो यदि

स्थित्वा द्रक्ष्यति कुप्यति प्रभुरिति द्वारेषु येषां वचः |

चेतस्तानपहाय याहि भवनं देवस्य विश्वेशितुर्

निर्दौवारिकनिर्दयोक्त्यपरुषं निःसोउमशर्मप्रदं || 3।711 ||

यतो मेरुः श्रीमान्निपतति युगान्ताग्निवलितः

समुद्राः शुष्यन्ति प्रचुरमकरग्राहनिलयाः |

धरा गच्छत्यन्तं धरणिधरपादैरपि धृता

शरीरे का वार्ता करिकलभकर्णाग्रचपले || 3।72 ||

गात्रं सङ्कुचितं गतिर्विगलिता भ्रष्टा च दन्तावलिर्

दृष्टिर्नक्ष्यति वर्धते वधिरता वक्त्रं च लालायते |

वाक्यं नाद्रियते च बान्धवजनो भार्या न शुश्रूषते

हा कष्टं पुरुषस्य जीर्णवयसः पुत्रोऽप्यमित्रायते || 3।73 ||

वर्णं सितं शिरसि वीक्ष्य शिरोरुहाणां

स्थानं जरापरिभवस्य तदा पुमांसं |

आरोपितांस्थिशतकं परिहृत्य यान्ति

चण्डालकूपं इव दूरतरं तरुण्यः || 3।74 ||

यावत्स्वस्थं इदं शरीरं अरुजं यावच्च दूरे जरा

यावच्चेन्द्रियशक्तिरप्रतिहता यावत्क्षयो नायुषः |

आत्मश्रेयसि तावदेव विदुषा कार्यः प्रयत्नो महान्

सन्दीप्ते भवने तु कूपखननं प्रत्युद्यमः कीदृशः || 3।75 ||

तपस्यन्तः सन्तः किं अधिनिवसामः सुरनदीं

गुणोदारान्दारानुत परिचरामः सविनयं |

पिबामः शास्त्रौघानुतविविधकाव्यामृतरसान्

न विद्मः किं कुर्मः कतिपयनिमेषायुषि जने || 3।76 ||

दुराराध्याश्चामी तुरगचलचित्ताः क्षितिभुजो

वयं तु स्थूलेच्छाः सुमहति फले बद्धमनसः |

जरा देहं मृत्युर्हरति दयितं जीवितं इदं

सखे नान्यच्छ्रेयो जगति विदुषेऽन्यत्र तपसः || 3।77 ||

माने म्लायिनि खण्डिते च वसुनि व्यर्थे प्रयातेऽर्थिनि

क्षीणे बन्धुजने गते परिजने नष्टे शनैर्यौवने |

युक्तं केवलं एतदेव सुधियां यज्जह्नुकन्यापयःपूताग्राव

गिरीन्द्रकन्दरतटीकुञ्जे निवासः क्वचिथ् || 3।78 ||

रम्याश्चन्द्रमरीचयस्तृणवती रम्या वनान्तस्थली

रम्यं साधुसमागमागतसुखं काव्येषु रम्याः कथाः |

कोपोपाहितबाष्पबिन्दुतरलं रम्यं प्रियाया मुखं

सर्वं रम्यं अनित्यतां उपगते चित्ते न किञ्चित्पुनः || 3।79 ||

रम्यं हर्म्यतलं न किं वसतये श्रव्यं न गेयादिकं

किं वा प्राणसमासमागमसुखं नैवाधिकप्रीतये |

किन्तु भ्रान्तपतङ्गक्षपवनव्यालोलदीपाङ्कुरच्छाया

चञ्चलं आकलय्य सकलं सन्तो वनान्तं गताः || 3।80 ||

आ संसारात्त्रिभुवनं इदं चिन्वतां तात्तादृङ्नैवास्माकं

नयनपदवीं श्रोत्रमार्गं गतो वा |

योऽयं धत्ते विषयकरिणो गाढगूढाभिमानक्षीवस्यान्तः

करणकरिणः संयमालानलीलां || 3।81 ||

यदेतत्स्वच्छन्दं विहरणं अकार्पण्यं अशनं

सहार्यैः संवासः श्रुतं उपशमैकव्रतफलं |

मनो मन्दस्पन्दं बहिरपि चिरस्यापि विमृशन्न

जाने कस्यैषा परिणतिरुदारस्य तपसः || 3।82 ||

जीर्णा एव मनोरथाश्च हृदये यातं च तद्यौवनं

हन्ताङ्गेषु गुणाश्बन्ध्यफलतां याता गुणज्ञैर्विना |

किं युक्तं सहसाभ्युपैति बलवान्कालः कृतान्तोऽक्षमी

हा ज्ञातं मदनान्तकाङ्घ्रियुगलं मुक्त्वास्ति नान्यो गतिः || 3।83 ||

महेश्वरे वा जगतां अधीश्वरे

जनार्दने वा जगदन्तरात्मनि |

न वस्तुभेदप्रतिपत्तिरस्ति मे

तथापि भक्तिस्तरुणेन्दुशेखरे || 3।84 ||

स्फुरत्स्फारज्योत्स्नाधवलिततले क्वापि पुलिने

सुखासीनाः शान्तध्वन्तिसु रजनीषु द्युसरितः |

भवाभोगोद्विग्नाः शिव शिव शिवेत्युच्चवचसः

कदा यास्यामोऽतर्गतबहुलबाष्पाकुलदशां || 3।85 ||

महादेवो देवः सरिदपि च सैषा सुरसरिद्गुहा

एवागारं वसनं अपि ता एव हरितः |

सुहृदा कालोऽयं व्रतं इदं अदैन्यव्रतं इदं

कियद्वा वक्ष्यामो वटविटप एवास्तु दयिता || 3। ||

वितीर्णे सर्वस्वे तरुणकरुणापूर्णहृदयाः

स्मरन्तः संसारे विगुणपरिणामां विधिगतिं |

वयं पुण्यारण्ये परिणतशरच्चन्द्रकिरणास्

त्रियामा नेस्यामो हरचरणचिन्तैकशरणाः || 3।86 ||

कदा वाराणस्यां अमरतटिनीरोधसि वसन्

वसानः कौपीनं शिरसि निदधानोऽञ्जलिपुटं |

अये गौरीनाथ त्रिपुरहर शम्भो त्रिनयन

प्रसीदेत्याक्रोशन्निमिषं इव नेष्यामि दिवसान् || 3।87 ||

उद्यानेषु विचित्रभोजनविधिस्तीव्रातितीव्रं तपः

कौपीनावरणं सुवस्त्रं अमितं भिक्षाटनं मण्डनं |

आसन्नं मरणं च मङ्गलसमं यस्यां समुत्पद्यते

तां काशीं परिहृत्य हन्त विबुधैरन्यत्र किं स्थीयते || 3। ||

स्नात्वा गाङ्गैः पयोभिः शुचिकुसुमफलैरर्चयित्वा विभो त्वा

ध्येये ध्यानं निवेश्य क्षितिधरकुहरग्रावपर्यङ्कमूले |

आत्मारामः फलाशी गुरुवचनरतस्त्वत्प्रसादात्स्मरारे

दुःखं मोक्ष्ये कदाहं समकरचरणे पुंसि सेवासमुत्थं || 3।88 ||

एकाकी निःस्पृहः शान्तः पाणिपात्रो दिगम्बरः |

कदा शम्भो भविष्यामि कर्मनिर्मूलनक्षमः || 3।89 ||

पाणिं पात्रयतां निसर्गशुचिना भैक्षेण सन्तुष्यतां

यत्र क्वापि निषीदतां बहुतृणं विश्वं मुहुः पश्यतां |

अत्यागेऽपि तनोरखण्डपरमानन्दावबोधस्पृशा

मध्वा कोऽपि शिवप्रसादसुलभः सम्पत्स्यते योगिनां || 3।90 ||

कौपीनं शतखण्डजर्जरतरं कन्था पुनस्तादृशी

नैश्चिन्त्यं निरपेक्षभैक्ष्यं अशनं निद्रा श्मशाने वने |

स्वातन्त्र्येण निरङ्कुशं विहरणं स्वान्तं प्रशान्तं सदा

स्थैर्यं योगमहोत्सवेऽपि च यदि त्रैलोक्यराज्येन किं || 3।91 ||

ब्रह्माण्डं मण्डलीमात्रं किं लोभाय मनस्विनः |

शफरीस्फुर्तेनाब्धिः क्षुब्धो न खलु जायते || 3।92 ||

मातर्लक्ष्मि भजस्व कञ्चिदपरं मत्काङ्क्षिणी मा स्म भूर्

भोगेषु स्पृहयालवस्तव वशे का निःस्पृहाणां असि |

सद्यः स्यूतपलाशपत्रपुटिकापात्रैः पवित्रीकृतैर्

भिक्षावस्तुभिरेव सम्प्रति वयं वृत्तिं समीहामहे || 3।93 ||

महाशय्या पृथ्वी विपुलं उपधानं भुजलतां

वितानं चाकाशं व्यजनं अनुकूलोऽयं अनिलः |

शरच्चन्द्रो दीपो विरतिवनितासङ्गमुदितः

सुखी शान्तः शेते मुनिरतनुभूतिर्नृप इव || 3।94 ||

भिक्षासी जनमध्यसङ्गरहितः स्वायत्तचेष्टः सदा

हानादानविरक्तमार्गनिरतः कश्चित्तपस्वी स्थितः |

रथ्याकीर्णविशीर्णजीर्णवसनः सम्प्राप्तकन्थासनो

निर्मानो निरहङ्कृतिः शमसुखाभोगैकबद्धस्पृहः || 3।95 ||

चण्डालः किं अयं द्विजातिरथवा शूद्रोऽथ किं तापसः

किं वा तत्त्वविवेकपेशलमतिर्योगीश्वरः कोऽपि किं |

इत्युत्पन्नविकल्पजल्पमुखरैराभाष्यमाणा जनैर्

न क्रुद्धाः पथि नैव तुष्टमनसो यान्ति स्वयं योगिनः || 3।96 ||

हिंसाशून्यं अयत्नलभ्यं अशनं धात्रा मरुत्कल्पितं

व्यालानं पशवस्तृणाङ्कुरभुजस्तुष्टाः स्थलीशायिनः |

संसारार्णवलङ्घनक्षमधियां वृत्तिः कृता सा नृणां

तां अन्वेषयतां प्रयान्ति सततं सर्वं समाप्तिं गुणाः || 3।97 ||

गङ्गातीरे हिमगिरिशिलाबद्धपद्मासनस्य

ब्रह्मध्यानाभ्यसनविधिना योगनिद्रां गतस्य |

किं तैर्भाव्यं मम सुदिवसैर्यत्र ते निर्विशङ्काः

कण्डूयन्ते जरठहरिणाः स्वाङ्गं अङ्गे मदीये || 3।98 ||

जीर्णाः कन्था ततः किं सितं अमलपटं पट्टसूत्रं ततः किं

एका भार्या ततः किं हयकरिसुगणैरावृतो वा ततः किं |

भक्तं भुक्तं ततः किं कदशनं अथवा वासरान्ते ततः किं

व्यक्तज्योतिर्न वान्तर्मथितभवभयं वैभवं वा ततः किं || 3। ||

पाणिः पात्रं पवित्रं भ्रमणपरिगतं भैक्ष्यं अक्षय्यं अन्नं

विस्तीर्णं वस्त्रं आशादशकं अचपलं तल्पं अस्वल्पं उर्वीं |

येषां निःसङ्गताङ्गीकरणपरिणतस्वान्तसन्तोषिणस्ते

धन्याः संन्यस्तदैन्यव्यतिकरनिकराः कर्म निर्मूलयन्ति || 3।99 ||

त्रैलोक्याधिपतित्वं एव विरसं यस्मिन्महाशासने

तल्लब्ध्वासनवस्त्रमानघटने भोगे रतिं मा कृथाः |

भोगः कोऽपि स एक एव परमो नित्योदिता जृम्भने

यत्स्वादाद्विरसा भवन्ति विसयास्त्रैलोक्यराज्यादयः || 3।991 ||

मातर्मेदिनि तात मारुति सखे तेजः सुबन्धो जल

भ्रातर्व्योउम निबद्ध एष भवतां अन्त्यः प्रणामाञ्जलिः |

युष्मत्सङ्गवशोपजातसुकृतस्फारस्फुरन्निर्मलज्ञानापास्त

समस्तमोहमहिमा लीने परब्रह्मणि || 3।100 ||

शय्या शैलशिलागृहं गिरिगुहा वस्त्रं तरुणां त्वचः

सारङ्गाः सुहृदो ननु क्षितिरुहां वृत्तिः फलैः कोउमलैः |

येसां निर्झरं अम्बुपानं उचितं रत्यै तु विद्याङ्गना

मन्ये ते परमेश्वराः शिरसि यरि बद्धो न सेवाञ्जलिः || 3।1001 ||

धैर्यं यस्य पिता क्षमा च जननी शान्तिश्चिरं गेहिनी

सत्यं मित्रं इदं दया च भगिनी भ्राता मनःसंयमः |

शय्या भूमितलं दिशोऽपि वसनं ज्ञानामृतं भोजनं

ह्येते यस्य कुटुम्बिनो वद सखे कस्माद्भयं योगिनः || 3।1002 ||

अहो वा हारे वा बलवति रिपौ वा सुहृदि वा

मणौ वा लोष्ठे वा कुसुमशयने वा दृषदि वा |

तृणे वा स्त्रैणे वा मम समदृशो यान्ति दिवसाः

क्वचित्पुण्यारण्ये शिव शिव शिवेति प्रलपतः || 3।1003 ||