पतञ्जलि योग ( साधन पद ) PATANJALI YOGA (SADHANA PADA)

पतञ्जलि  योग ( साधन पद )

PATANJALI YOGA (SADHANA PADA)

पतञ्जलि  योग ( साधन पद )

PATANJALI YOGA  (SADHANA PADA)

अथ साधनपादः |

तपः स्वाध्यायेश्वरप्रणिधानानि क्रियायोगः ||1||

समाधिभावनार्थः क्लेशतनूकरणार्थश्च ||2||

अविद्यास्मितारागद्वेषाभिनिवेशाः क्लेशाः ||3||

अविद्या क्षेत्रमुत्तरेषां प्रसुप्ततनुविच्छिन्नोदाराणाम् ||4||

अनित्याशुचिदुःखानात्मसु नित्यशुचिसुखात्मख्यातिरविद्या ||5||

दृग्दर्शनशक्त्योरेकात्मतेवास्मिता ||6||

सुखानुशयी रागः ||7||

दुःखानुशयी द्वेषः ||8||

स्वरसवाही विदुषोऽपि तथारूढोऽभिनिवेशः ||9||

ते प्रतिप्रसवहेयाः सूक्ष्माः ||10||

ध्यानहेयास्तद्वृत्तयः ||11||

क्लेशमूलः कर्माशयो दृष्टादृष्टजन्मवेदनीयः ||12||

सति मूले तद् विपाको जात्यायुर्भोगाः ||13||

ते ह्लादपरितापफलाः पुण्यापुण्यहेतुत्वात् ||14||

परिणामतापसंस्कारदुःखैर्गुणवृत्तिविरोधाच्च दुःखमेव सर्वं विवेकिनः ||15||

हेयं दुःखमनागतम् ||16||

द्रष्ट्टदृश्ययोः संयोगो हेयहेतुः||17||

प्रकाशक्रियास्थितिशीलं भूतेन्द्रियात्मकं भोगापवर्गार्थं दृश्यम् ||18||

विशेषाविशेषलिङ्गमात्रालिङ्गानि गुणपर्वाणि ||19||

द्रष्टा दृशिमात्रः शुद्धोऽपि प्रत्ययानुपश्यः ||20||

तदर्थ एव दृश्यस्यात्मा ||21||

कृतार्थं प्रति नष्टमप्यनष्टं तदन्यसाधारणत्वात् ||22||

स्वस्वामिशक्त्योः स्वरूपोपलब्धिहेतुः संयोगः ||23||

तस्य हेतुरविद्या ||24||

तदभावात्संयोगाभावो हानं तद् दृशेः कैवल्यम् ||25||

विवेकख्यातिरविप्लवा हानोपायः ||26||

तस्य सप्तधा प्रान्तभूमिः प्रज्ञा ||27||

योगाङ्गानुष्ठानादशुद्धिक्षये ज्ञानदीप्तिराविवेकख्यातेः ||28||

यमनियमासनप्राणायामप्रत्याहारधारणाध्यानसमाधयोष्टावङ्गानि ||29||

अहिंसासत्यास्तेयब्रह्मचर्यापरिग्रहा यमाः ||30||

जातिदेशकालसमयानवच्छिनाः सार्वभौमा महाव्रतम् ||31||

शौचसन्तोषतपः स्वाध्यायेश्वरप्रणिधानानि नियमाः ||32||

वितर्कबाधने प्रतिपक्षभावनम् ||33||

वितर्काहिंसादयः कृतकारितानुमोदिता लोभक्रोधमोहपूर्वका मृदुमध्याधिमात्रा दुःखाज्ञानानन्तफला इति प्रतिपक्षभावनम् ||34||

अहिंसाप्रतिष्ठायां तत्सन्निधौ वैरत्यागः ||35||

सत्यप्रतिष्ठायां क्रियाफलाश्रयत्वम् ||36||

अस्तेयप्रतिष्ठायां सर्वरत्नोपस्थानम् ||37||

ब्रह्मचर्यप्रतिष्ठायां वीर्यलाभः ||38||

अपरिग्रहस्थैर्ये जन्मकथन्तासम्बोधः ||39||

शौचात्स्वाङ्गजुगुप्सा परैरसंसर्गः ||40||

सत्त्वशुद्धिसौमनस्यैकाग्र्येन्द्रियजयात्मदर्शनयोग्यत्वानि च ||41||

सन्तोषात् अनुत्तमःसुखलाभः ||42||

कायेन्द्रियसिद्धिरशुद्धिक्षयात् तपसः ||43||

स्वाध्यायादिष्टदेवतासम्प्रयोगः ||44||

समाधिसिद्धिरीश्वरप्रणिधानात् ||45||

स्थिरसुखमासनम् ||46||

प्रयत्नशैथिल्यानन्तसमापत्तिभ्याम् ||47||

ततो द्वन्द्वानभिघातः ||48||

तस्मिन् सति श्वासप्रश्वासयोर्गतिविच्छेदः प्राणायामः ||49||

(स तु) बाह्याभ्यन्तरस्तम्भवृत्तिर्देशकालसङ्ख्याभिः परिदृष्टो दीर्घसूक्ष्मः ||50||

बाह्याभ्यन्तरविषयाक्षेपी चतुर्थः ||51||

ततः क्षीयते प्रकाशावरणम् ||52||

धारणासु च योग्यता मनसः ||53||

स्वविषयासम्प्रयोगे चित्तस्वरूपानुकार इवेन्द्रियाणां प्रत्याहारः ||54||

ततः परमावश्यतेन्द्रियाणाम् ||55||

इति पातञ्जलयोगदर्शने साधनपादो नाम द्वितीयः पादः |